Govor mr Marine Kurešević

Vukanovo jevanđelje - rani spomenik srpske pismenosti s kraja 12. veka (Čudna sudbina jedne knjige)

Dan kada su Ćirilo i Metodije krenuli na put u Moravsku da među Slovenima propovedaju hrišćansku veru na njihovom, slovenskom, jeziku, stvorivši prethodno osnovno oruđe za tu misiju; prvo originalno slovensko pismo – glagoljicu, i dotad nepostojeći u pisanoj formi slovenski jezik (u nauci nazvan staroslovenskim), stilizovavši ga pod uticajem grčkog jezika da bi bio dostojan da na njega (sa grčkog) budu prevedene osnovne bogoslužbene knjige, u slovenskoj filologiji predstavlja početak slovenske pismenosti kojoj je posvećen i današnji dan, kao i ova izložba. Kako je širenje hrišćanske vere teklo naporedo sa širenjem pismenosti i obrnuto, na današnji dan valja se setiti i početaka pismenosti kod Srba. Njeni počeci ne vezuju se, kako bi neko pomislio, za kraj 12. veka i vladavinu Stefana Nemanje, a to je vreme iz kojeg potiču najstariji sačuvani spomenici srpske pismenosti, među kojima je i knjiga sa kojom se danas malo bolje upoznajemo, već se prihvatanje pismenosti u srpskim zemljama treba postaviti u vreme od dva i po do tri veka unazad, dakle u vreme vizantijskog cara Vasilija I (867-886) i kasnije kada je najverovatnije dolazilo i do hristijanizacije Srba. Promenjene istorijske prilike i politika Vizantije uslovili su to da iz narednih vekova nemamo sačuvanih dokumenata srpske pismenosti. Ali da je ona kod Srba u to vreme nesumnjivo postojala i to isprva na glagoljici, a potom i na mlađoj ćirilici, a neko vreme i paralelno na oba pisma, svedoče nam, po nekim svojim jezičkim osobinama, sačuvani staroslovenski spomenici – Marijino jevanđelje i Temnićki natpis.

Saznanje da iz prethodna dva i po veka nemamo sačuvanih dokumenata srpske pismenosti, knjigu o kojoj danas govorimo, Vukanovo jevanđelje, nastalu na prelazu iz 12. u 13. vek čini veoma vrednom, tj. jednim od neprocenljivih izvora srpske pismenosti. Naime, ona se zajedno sa Miroslavljevim jevanđeljem, nastalim krajem 12. veka, ubraja u dva najznačajnija, ali ne i jedina iz tog perioda, sačuvana spomenika na srpskoslovenskom jeziku. Njihova je najveća vrednost u tome što oni svojom paleografijom, pravopisom, jezikom, veoma lepim iluminacijama, kao i činjenicom da je na njihovom nastajanju radilo više ruku dobre pisarske i iluminatorske kulture svedoče o tome da je pismenost kod Srba imala svoj evolutivni tok i duboku pisarsku tradiciju koja ih je iznedrila.

Iako nastali u različitim sredinama, prvi u Humu, a drugi u Raškoj, oba ova spomenika rano su se našla u Hilandaru, srpskoj duhovnoj prestonici na Svetoj Gori. Tamo su se nalazila sve do pred kraj 19. veka kada bratstvo manastira Miroslavljevo jevanđelje poklanja Aleksandru Obrenoviću, a Vukanovo jevanđenje ruski arheograf i vladika Porfirije Uspenski odnosi u Rusiju, da bi se ono već od 1883. godine, kao deo vladičine zbirke, našlo u Imperatorskoj publičnoj bibilotici u Petrogradu gde se čuva i danas. Oba spomenika, našavši se u novim sredinima počela su da privlače pažnju srpskih i ruskih naučnika. Međutim, Vukanovo jevanđelje je od samih početaka naučnog interesovanja za njega pratila čudna sudbina, koja ga je na neki način sve do danas ostavila u senci Miroslavljevog jevanđelja. Mogući su različiti razlozi tome: najpre, njegovo različito datiranje po kojem su ga neki autori svrstavali u spomenike s početka 13. veka, potom njegova manja reprezentativnost u likovno-umetničkom i paleografskom smislu o d Miroslavljevog, kao verovatno i to što je Vukanovo jevanđelje u celosti bilo fototipski objavljeno tek u drugoj polovini 20. veka (1967. godine) kada je dobilo i prvu značajniju filološku razradu, za razliku od Miroslavljevog koje je i pre pojave fotolitografskog izdanja krajem 19. veka, bilo objavljivano u delovima i propraćeno filološkim komentarima.

Da pođemo redom. Određivanje vremena nastanka nedatiranih spomenika pismenosti po sebi je veoma složen i težak zadatak. U tom poslu, pored paleografije, nekih jezičkih odlika rukopisa, kasnije i pomoću vodenih znakova hartije, najviše pomažu zapisi ostavljeni negde na marginama knjiga od strane njihovih prevodilaca ili prepisivača iz kojih se posrednim putem rekonstruiše i vreme nastanka rukopisa. Tako se i na kraju ove knjige nalazi zapis koji je ostavio monah Simeon, jedan od njenih prepisivača. U njemu pored ostalog stoji da je knjiga napisana za velikog župana Vukana. Ovo je podatak na osnovu kojeg je Stojan Novaković, videvši Vukanovo jevanđelje krajem 19. veka na arheološkoj izložbi u Kijevu i prepisavši zapis sa njega, a kasnije ga i objavivši, zaključio da je ovo delo prepisano za vreme vladavine velikog župana Vukana, dakle u periodu 1201-1208. godina. Ovaj podatak ušao je i u katalog pomenute Publične biblioteke u Petrogradu i dugo vremena je u nauci važio kao jedino ispravan. Josip Vrana je, međutim, u svojoj studiji o Vukanovom jevanđelju, na osnovu istruganih mesta u zapisu preko kojih je ponovo ispisano Vukanovo ime skrenuo pažnju naučne javnosti i na drugačiji stav, na koji je još i ruski naučnik Sreznjevski pre Novakovića ukazao, a to je da je ovo jevanđelje nastalo u vreme Stefanove vladavine (mlađeg Nemanjinog sina) (1196-1202), i da su i ono kao i sam zapis završeni pre nego što su dvojica braće zaratila i pre nego što je Vukan zbacio svog mlađeg brata sa prestola. Ovo drugo datiranje je svakako verodostojnije i pomera nastanak spomenika na sam kraj 12. veka. Još jedino naziv jevanđelja, Vukanovo, nosi uspomenu na njegovo pogrešno datiranje. Ispravniji naziv spomenika, tj. naučno verodostojniji, bio bi po pravom naručiocu knjige ili po njenom glavnom prepisivaču.

Vukanovo jevanđelje je, kao što je napomenuto, za razliku od Miroslavljevog bilo ukrašeno sa mnogo manje inicijala, sa po jednim do dva na svakoj strani, čiji su motivi iako maštoviti skromno izvedeni u dve boje, crvenom i žutom, a nisu pozlaćeni. Međutim, dve minijature izvedene na celim stranicama predstavljaju posebnu vrednost Vukanovog jevanđelja. To su: lik Jovana jevanđeliste koji sedi i na kolenu ispisuje jevanđelje i slika Hrista Emanuila na prestolu koji blagosilja. Iako u likovnom smislu manje raskošno od Miroslavljevog, oba ova jevanđelja su služila kao uzor mnogim iluminatorima 13. veka. Sa druge strane, stiče se utisak da je Vukanovo jevanđelje, kao kolektivno delo više ruku, i u kaligrafskom smislu manje reprezentativno od Miroslavljevog i da je, usled šarenila duktusa, pisano neujednačenijim tipom ustava. Međutim, po rečima Josipa Vrane, ovaj nazovi `nedostatak` ujedno je i velika prednost, jer pisari nisu pripadali niti istoj generaciji, niti istoj pisarskoj školi, pa proučavanje njihovog pisma, grafije i jezika pruža jasniju sliku o kulturnoistorijskim prilikama u srpskoj srednjovekovnoj državi kao i o promenama u jeziku toga vremena.

Iako je bilo poznato naučnoj javnosti još od kraja 19. veka, čekalo se skoro vek i po da se ono kao kompletan tekst pojavi i u svom fototopskom izdanju koje je 1967. godine priredio Josip Vrana, u čijem predgovoru se nalazi i već pomenuta studija o pravopisu i nekim jezičkim karakteristikama ovog spomenika. Međutim, ovo izdanje se, po rečima Đorđe Trifunovića, ne može nazvati pravom fototipijom, jer spomenik nije predstavljen u izvornoj veličini, na nekim stranicama su, čak, po njegovim rečima, isečeni i delovi teksta, niti se sa crno-belog snimka može odrediti pravo stanje teksta. Sam Josip Vrana je, međutim, u predgovoru svoje studije naglasio da je ovo izdanje, za potrebe proučavanja, nastalo na osnovu fotokopija koje je za Arhiv Jugoslovenske akademije nabavio Vladimir Mošin.

I nakon objavljivanja Vranine jezičke studije o Vukanovom jevanđelju, sudbinu ove knjige nastavile su da prate naučne dileme oko pojedinih pitanja, od kojih su neke prerasle u prave zaoštrene naučne sporove, a ticale su se, pre svega, pitanja kojem tipu aprakosa ono pripada, što je povezano i sa pitanjem predloška, a potom i pitanja broja pisara koji su učestvovali u nastanku ove knjige. Po pitanju tipologije punih slovenskih aprakosa, Vukanovo jevanđelje se danas svrstava u rasprostranjeniji, tzv. mstislavski tip, te se vezuje za rusku tradiciju punog aprakosa, dok je Miroslavljevo jevanđelje uz još jedan srednjobugarski tekst iz 14. veka redak reprezent tzv. miroslavljevskog tipa aprakosa, verovatno glagoljskog ohridskog porekla. Tipološka srodnost staroruskih i južnoslovenskih aprakosa oličena u Vukanovom jevanđelju predstavljala bi ruski uticaj na Balkanu do kojeg je došlo krajem 12. i početkom 13. veka, posredstvom svetogorskih manastira. I druga dilema je danas rešena. Iako je prvobitno paleografskom i ortografskom analizom koju je spoveo Josip Vrana utvrđeno da je na spomeniku radilo pet pisara, a nešto kasnije analizom Mitra Pešikana to opovrgnuto zaključkom da je na rukopisu radilo osam ruku, pri tom treba napomenuti da su neki pisari napisali veoma kratke sekcije, obe analize se u bitnim detaljima slažu: a to je, kao prvo, da je smenjivanje pisara karakteristično za prvi, manji deo spomenika, a da je drugi i mnogo veći deo teksta delo jednog čoveka, monaha Simeona, koji je i ostavio zapis na kraju knjige, i kao drugo, oba naučnika su došla do zaključka da jedan pisar, po svojim jezičkim i ortografskim katakteristikama, ne pripada istoj pisarskoj školi kao i drugi pisari, iako to različito obrazlažu. U celini gledano ortografija ovog spomenika dobar je uzorak za proučavanje razvoja raške škole pisanja, jer se u njemu, za razliku od Miroslavljevog jevanđelja, javlja i pisanje prejotovnih ja i je na početku reči i sloga, ali ne dosledno. Jezička analiza pokazuje da su u njemu sprovedene sve one fonetske promene koje su karakteristične za srpsku redakciju staroslovenskog jezika 12. veka, dok se inovacije na planu morfologije pojavljuju u manjem obimu i još uvek nisu stekle status norme.

Od obelodanjivanja ovog spomenika naučnoj javnosti do danas, nekako je najviše pažnje privlačio zapis monaha (starca) Simeona, glavnog pisara ove knjige, ostavljen na poleđeni poslednjeg lista jevanđelja. Ovaj zapis se u okviru tri tetrade, u novije vreme restauriranog teksta jevanđelja, našao na izložbi Iz prošlosti manastarira Hilandara, održanoj tokom jeseni 1998. i proleća 1999. godine u Galeriji SANU. Đorđe Trifunović je tom prilikom zapis ponovo pažljivo razgledao, laboratorijski ispitao, priredio i objavio ga u knjizi Sa svetogorskih izvora (Beograd, 2004: 85-86).

Zapis je pisan u dva stupca, znatno sitnijim pismom od pisma jevanđelja. Ujednačenost boje i nijanse mastila potvrđuju da ga je monah Simeon napisao u dahu, ne sastavivši prethodno za njega koncept, što je bio običaj nekih srednjovekovnih prepisivača koji su ostavljali duže zapise na kraju prepisane knjige. Stoga je naš pisar tokom i nakon pisanja radirao (tj. strugao) neka mesta i prepravljao tekst.

Sam tekst zapisa pokazuje se kao veoma zanimljiv sa tekstološkog stanovišta, jer otvara mnogobrojna pitanja. U prvom delu zapisa monah Simeon nam kazuje ličnu istoriju do dolaska u mesto gde će prepisivati jevanđelje. Najpre je, kako kaže, kao monah živeo u manastirskom opštežiću, a potom je želeći da se oda većem podvigu, rešio da ga napusti i da se osami. U tom delu, moguće je, krije se momenat kad se u prepisivanju knjige prešlo sa kolektivnog na individulani rad. To otvara do danas nerešeno pitanje da li je knjiga u celosti nastala u nekoj pisarskoj radionici, ili je tamo nastao samo njen prvi deo. Potom je i samo mesto ( u peći (Peći) u grade Rase) koje monah Simeon beleži kao ono u kojem je pisao ili završio pisanje jevanđelja, što je u vezi sa prethodno rečenim, izazvalo dilemu u naučnoj javnosti da li se u reči krije mikrotoponim Peć ili narodni oblik apelativa pećina (srpskoslovenski ). U odgonetanju ovog pitanja velika pomoć stigla je od arheologa. U okolini Novog Pazara, na vrhu brega Gradina, nađeni su i konzervirani ostaci starog utvrđenog grada, ispod kojeg su, u potkopini stenovitih litica, nađeni očuvani tragovi pećinskog manastira. Stoga, Đorđe Trifunović zaključuje « da utvrđeni grad na vrhu brega gradine može biti Ras, a da u 'Orlovoj pećini' treba videti Peć (peć).'» I na kraju, u nastavku zapisa iza reči napisah sije knjige svojemu gospodinu velijemu županu sledi jedanaest redova izradiranog teksta u kojem je, svakako, sledilo ime naručioca knjige i razvijena apozicija u vidu posvete. U pisanju zapisa i brisanju tek napisanih redova uhvaćen je istorijski trenutak. Ličnost kojoj monah Simeon prvobitno upućuje posvetu bila je sigurno veliki župan Stefan, sin Nemanjin, ali, pošto je njegov stariji brat Vuk, u proleće ili leto 1202. naglo upao u Srbiju i proterao svog brata sa prestola, monah Simeon briše taj deo teksta. Vukanovo ime stoji napisano preko radiranog delog teksta u drugom, poslednjem delu zapisa u kojem je opisana borba Nemanjinih sinova koja je monaha Simeona ispunila užasom. On ne slavi Vukana i njegovu pobedu, već samo konstatuje da mu je Isus Hristos po milosti svojoj predao vlast nad svim srpskim krajevima

Neka nas na Dan slovenske pismenosti priča o jednoj veoma važnoj knjizi sa samih ishodišta pismenosti kod Srba opomene, još jednom, na to da je njena najveća veličina u tome što u sebi krije bogato kulturno naleđe koje svedoči o neprekinutom kontinuitetu rukopisne tradicije od samih početaka zajedničke staroslovenske pismenosti sve do stvaranja originalne srpske književnosti.

Mr Marina Kurešević